نظر
به اینکه حیات بشری بر عرصه گیتی ، وابسته به منابع موجود کره زمین بوده و
با توجه به محدودیت دسترسی به این منابع ، بحث مصرف و اصلاح الگوی آن از
اهمیت ویژه ای بر خور دار است . به ویژه آنکه با گسترش زندگی شهرنشینی و
افزایش دامنه فعالیت های تبلیغاتی رسانه های مختلف و تشویق به مصرف بیشتر
کالاهای مصرفی ، شاهد روند لجام گسیخته ای در مصرف انسانهای معاصر هستیم .
نوشتار حاضر می کوشد ضمن بررسی اجمالی در معنا و مفهوم مصرف ، مصرف گرایی و
اصلاح الگوی مصرف به تبیین برخی عوامل مصرف زدگی جوامع و آفات اسراف و
تبذیر منابع خدا دادی پرداخته و اشاره به پاره ای از توصیه های مرتبط اصلاح
الگوی مصرف داشته باشد .
مقدمه
صرفه جویی و به عبارت دیگر مدیریت مصرف منابع مبتنی بر آینده نگری ، به
ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده است ؛ چرا که امروزه حجم جمعیت در سطح جهان
گسترش پیدا کرده است . محدودیت منابع در دسترس بشر از یک سو و عدم توزیع
متوازن منابع محدود موجود از سوی دیگر ( که بخشی از آن ، بنابر عوامل طبیعی
و جغرافیایی و تقسیمات کشورها در سطوح مختلف زمین بوده و بخشی دیگر منبعث
از عدم توازن قدرت کشورها در تسلط و بهره برداری از این منابع است ) ؛ بر
مشکل فوق افزوده است . البته باید در نظر داشت که این امر به هیچ وجه به
معنای ناکافی بودن منابع موجود در کره زمین برای ساکنان آن نبوده و نیست .
آنچه بشر را از نظر تامین منابع ، با چالش روبرو کرده ، اسراف کاری و هدر
رفتن بسیاری از منابع جهان توسط برخی از ساکنان زمین است . " ژزوئه دو
کاسترو" در این باره می نویسد : « نیک می دانیم که نعمت های موجود
در کره زمین ، برای ساکنان آن کافی است . با این حال می بینیم ، گرسنگی
پدیده ای جهانی به شمار می رود و بیشتر ساکنان روی زمین از گرسنگی رنج می
کشند . گرسنگی را طبیعت به ما تحمیل نکرده است ؛ بلکه خاستگاه این فاجعه ،
شرایط فرهنگی جامعه های انسانی است » .
استفاده از وسایل تاثیر گذار بر
ذهن انسان ، برای سودمند یافتن کالاهای تولید شده و در نتیجه اقدام به
خرید و مصرف آن ، تاثیری بسیار ویرانگر بر تعادل روانی مردم جوامع مختلف
گذاشته و از خود بیگانگی و روان پریشی های گوناگونی را در لایه های بسیار
گسترده ای از مردم پدید می آورد . این الگوی مصرف اسراف کارانه ، ریشه در
آز و طمع برخی جوامع انسانی دارد و علاوه بر آلودگی های زیست محیطی ، در
تامین زندگی بخش زیادی از بشریت ، ایجاد مشکل کرده است . و از این رو کنکاش
و بررسی ابعاد مختلف مصرف گرایی در جوامع مصرف زده و پرداختن به راه
کارهای مقابله با آن ، ضمن بررسی چرایی و چگونگی ترویج این فرهنگ نا سالم ،
ضروری می نماید ؛ لذا این نوشتار بر آن است ضمن تبیین مفهومی این
مقوله و برخی مقولات مرتبط ، بررسی اجمالی این امور را پیگیری کرده و برخی
توصیه های زمینه ساز اصلاح الگوی مصرف را عنوان نماید .
تبیین مفهوم مصرف و مصرف گرایی
مصرف که از آن به واژه استهلاک نیز تعبیر شده ، « فرایندی است که در آن
ارزش استفاده چه به صورت تبدیل آن در فرایند تولید ( مصرف تولیدی ) و چه به
صورت استفاده ناب و ساده آن در هنگام مالکیت برای ارضاء نیازها ( مصرف
مصرفی یا مصرف نهایی ) ، از بین می رود . » از آن جایی که این فرایند ، در
واقع همان عمل افراد برای استفاده از کالا یا تولید آن است ؛ علاوه بر
محسوب شدن به عنوان یک فعالیت اقتصادی ، یک مقوله اجتماعی و فرهنگی قلمداد
شده و یک مرام و خواست فرهنگی و اجتماعی به شمار می رود که حوزه های فرهنگی
و اجتماعی را نیز در بر میگیرد .
این فرایند در دوره های مختلف انقلاب
صنعتی ، فرهنگ های گوناگونی به خود گرفت و در هر دوره ، بر اساس امکانات
تولید صنعتی ، فرهنگ مصرفی ویژه ای شکل گرفت و نظریه های اقتصادی مناسب آن
پدیدار گردید ؛ تا اینکه در قرن بیستم ، فرهنگ مصرف گرایی مطابق نیاز جامعه
سرمایه داری به مصرف بیشتر ( که در اثر تولید انبوه به وجود آمده بود ) ،
در غرب ظاهر شد و به تدریج دامنه آن به کشورهای در حال توسعه و جهان سومی
گسترش یافت .
مصرف گرایی به عنوان یک فرایند اجتماعی ، بر مصرفِ مصرفی
تکیه کرده و مصرف هر چه بیشتر کالاهای مصرفی ، اعم از بادوام و بی دوام را
مورد تاکید قرار می دهد . در این فرهنگ ، افراد در خرید همیشگی کالا ها و
خدمات جدید ، درگیر می شوند ؛ درحالی که هیچ توجهی به نیاز یا عدم نیاز به
این کالا و خدمات ، قابلیت دوام آنها ، مبداء تولید یا پیامدهای زیست محیطی
تولید و مصرف آنها ، نمی کند . در واقع باید مصرف گرایی یا مصرف زدگی را «
از بین بردن یا صرف کردن از طریق به کار بردن و هزینه کردن بیهوده » دانست
.
جامعه ای که این فرهنگ بر آن حاکم گردد ، همان جامعه مصرفی خواهد شد ؛
که در آن ، بنا به نظر بودریار ، « مصرف مبتنی بر خواست ، مطرح می شود ؛
نه صرفا مبتنی بر نیاز ؛ یعنی مصرف با میل آمیخته می شود و سلیقه و میل
افراد در جامعه ، بر نوع آن تاثیر می گذارد . »
در چنین جامعه ای که
شعار خرید و مصرف بیشتر رواج می یابد ، مصرف گرایی ، به نوعی وجه اجتماعی و
نه به یک نیاز ضروری تبدیل می شود ؛ بلکه گاه به عنوان « تمایز یک گروه
دیگر یا به عنوان بیان یک منزلت اجتماعی » خواهد بود .
این جامعه ، که
محل نمایش و عرضه کنندگی کالاهای گوناگون به منظور ایجاد احساس عدم کمیابی
کالا در مصرف کننده است ، با رشد غلبه آگهی تجاری ر جهت نمایش کالا و ایجاد
مصرف کننده ی با دوام و قابل اتکاء روبرو ست ، سعی می کند با رفع محدودیت
استقراض و از بین بردن قبح بدهکاری ، زمینه خرید هر چه بیشتر و از روی میل
را برای مصرف کننده فراهم آورد .
عوامل بروز و گسترش مصرف گرایی در جامعه
در
ریشه یابی بروز و گسترش فرهنگ مصرف زدگی در یک جامعه ، عوامل درون فردی و
برون فردی گوناگونی می توانند دخیل باشند ؛ که با شناخت آنها می توان به
راهکارهای مناسب ، جهت اصلاح الگو ی مصرف یک جامعه ، دست یابید . برخی از
این عوامل ، که لازم است در نهادینه کردن الگوی صحیح مصرف مورد توجه قرار
داد ، عبارتند از :
عقده های روانی افراد ؛ از جمله عوامل درون فردی ،
که می تواند در حدود مصرف گرایی در میان افراد یک جامعه نقش داشته باشد ،
وجود برخی عقده های روانی در افراد است . یکی از این عقده های روانی عقده
ای است که بر اثر تنگ دستی ها و محرومیت هایی که فرد در طول زندگی با آن
دست به گریبان بوده ، بخ وجود می آید و در شخصیت فرد ، ایجاد اختلال می کند
. در این صورت ، شخص سرخورده ، برای حفظ شخصیت خود ، به ابزارهایی متوسّل
می شود که در روانشناسی از آن به مکانیسمهای روانی یا واکنشهای دفاعی یاد
می شود . از جمله آنها تصعید و جبران است .
در این واکنش روانی ، فرد
دچار اختلال ، سعی می کند برای سرپوش گذاردن بر ناکامی ها و عقده های
متراکم خود ، به عملی دست بزند که او را در اجتماع مطرح نماید . یکی از این
اعمال ، اسراف کاری و زیاده روی در مصرف است .
فرهنگ منزلت سازی با
مصرف ؛ در دنیای جدید ، کالا ها و اشیاء از شکل سنتی خود ( که به عنوان
ابزاری برای رفع نیازها به کار می رفتند ) ، خارج شده اند و مصرف کالا و
خدمات ، دیگر تنها ارضای یک دسته از نیازهای زیستی نیستند ؛ بلکه کالا ها و
مصرف آنها به عنوان نماد و نشانه ای بر منزلت و شخصیت اجتماعی و به مثابه
ابزاری جهت نشان دادن منزلت اجتماعی مورد توجه مصرف کننده قرار می گیرند .
در جهان امروز ، مصرف ، به عنوان یک وسیله هویت ساز معرفی شده و مصرف کننده
با مصرف و نمایش دادن کالاهای تحت تملکش ، در صدد خلق و حفظ هویت خویش است
. او در واقع به سمت الگوی مصرف هویت بخش و مصرف متظاهرانه روی آورده است .
این فرهنگ دنیای جدید ، که مصرف را معیار و ملاک شخصیت و کالا را وسیله
هویت بخشی در نظر گرفته ، خود ، موجب افزایش مصرف و پدید آمدن نوعی مسابقه
مصرف در میان افراد جوامع شده است .
تبلیغات تجاری ؛ بی شک تبلیغات
تجاری با هدف معرفی کالا و خدمات از ضرورت های عصر حاضر به شمار می روند ؛
اما متأسّفانه این گونه از تبلیغات با بهره گیری از برخی شگردها و پاره
ای مضامین و محتواها ، موجبات گسترش مصرف گرایی را در جامعه به وجود آورده
اند .
برخی از مشکلات تبلیغات بازرگانی که در مصرف زدگی تاثیر دارند ، عبارتند از :
الف ) ایجاد احساس نیاز : پیام های بازرگانی ضمن فاصله گرفتن از کارکرد
اصلی و فلسفه وجود خود که معرفی کالا ها و خدمات بوده است به وسیله ایجاد
احساس نیاز در مخاطب تبدیل شده اند و از این طریق به افزایش مصرف گرایی که
تامین کننده منافع سرمایه داری است ، دامن می زنند .
رسانه ها و تبلیغات
بازرگانی و همچنین ابزارهای بازاریابی در مردم احساس نیاز کاذب به
کالاهایی که واقعا به آنها نیازی ندارند ایجاد کرده و مردم را به سمت خرید
آن کالا ها سوق می دهند .
"دونا ولفولک کراس" در کتاب خود به نام "سخن
رسانه چگونه مغز شما را می سازد" ، در این باره می نویسد : « وظیفه تبلیغات
تلویزیونی تبلیغ کیفیت های خاصی است ، که یک محصول ، فاقد آنهاست و اگر
واقعا هیچ نیازی به یک محصول وجود نداشته باشد ، تبلیغات چی باید آن را
ایجاد کند . او باید به شما ثابت کند که اگر این کالا را نخرید ، سلامتی و
شادی شما به خطر خواهد افتاد . » باید دانست رسانه ها و تبلیغات چی ها ،
برای ایجاد این احساس نیاز کاذب ، از عناصری همچون ایجاد ترس ، دروغ و ...
بهره میگیرند .
ب ) مصرفی کردن کالا ها به عنوان یک ابزار هویتی ؛ گاهی
پیامهای بازرگانی با به کار بردن مضامین و محتواهای خاصی در ضمن تبلیغ یک
کالا ، برای آن کالا در ذهن مخاطب ، کارکرد هویتی به وجود می آورند و در
نتیجه ، مخاطب را به سمت خرید آن شیء ، به عنوان عنصری هویت ساز تحریص می
کنند . به طور مثال ، در تبلیغ یک کالا از عباراتی نظیر « می خرم چون فکر
می کنم » ، « می خواهم بخرم چون هستم » یا « آهنگ زندگی با ... » ، استفاده
می کنند ؛ که همه این پیام ها برای کالای مورد تبلیغ ، نقشی هویت بخش نسبت
به خود فر یا زندگی او و حتّی زندگی بخش قائل می شوند ؛ به گونه ای که
مخاطب ، گمان می کند ، اگر آن کالا را نداشته باشد ، هویت خویش یا حقیقت
زندگی را از دست داده است .
ج ) ارائه آگهی در قالب تصویر زندگی افراد
ثروتمند ؛ آگهی های تبلیغاتی تصویری ، با نشان دادن تصاویری از الگوهای
زندگی افراد ثروتمند ، این الگو ها را به همه خانواده ها با هر سطح اجتماعی
وارد کرده و از این طریق سایر مخاطبین را به سمت داشتن سبک زندگی افراد
ثروتمند ، نوعی زندگی تجمّلاتی همراه با مصرف کالا های لوکس و غیر ضروری
است ، ترغیب می کند .
د ) همراه کردن تبلیغ کالاهای مصرفی با نمادهای
مذهبی ؛ گاهی تبلیغات بازرگانی با همراه کردن تبلیغات کالاهای مصرفی غیر
ضروری با عبادت و نمادهای مذهبی ، مصرف گرایی را به نوعی موجه جلوه داده و
از قبح اسراف و یا تبذیر در مصرف ، می کاهند و از این طریق ، به گسترش مصرف
گرایی کمک می کنند .
ه) – انقلاب ارزش ها ؛ سرمایه داری کنونی غرب ، با
توجه به تولیدات انبوهی که در پرتو پیشرفت صنعتی به دست آورده ، اکنون
نیازمند بازار مصرف بوده و حیات خود را در گرو مصرف انبوه میبیند و همواره
می کوشد برای رسیدن به مقاصد خود ، الگوی مصرف انبوه را در سطح جهان پیاده
نماید .امپریالیسم غرب برای نهادینه کردن این الگو و کشانیدن جوامع مختلف
به سمت و سوی مصرف زدگی ، خود را نیازمند ایجاد احساس نیاز و ضرورت در
جوامع مختلف نسبت به مصرف بیشتر و مصرف کالاهای تجمّلی و بی فایده می بیند ؛
از این رو ، سعی می کند با دگرگون کردن و از میان بردن ارزشهای مخالف مصرف
گرایی و جایگزین کردن ارزش های مصرف گرایانه ، این احساس نیاز را به وجود
بیاورد . غرب سعی می کند با تضعیف و تخریب ارزش هایی نظیر قناعت ، زهد و
ساده زیستی ، ترجیح آخرت بر دنیا و ... ، ارزش های مورد نظر خود ، مانند
دنیا طلبی ، تکاثر و تفاخر ، لذت طلبی ، ظاهر گرایی و ... که همگی تامین
کننده اهداف اویند ، را نهادینه کند . نظام مغرب زمین ، برای نهادینه کردن
این ارزش ها از شیوه های مختلفی مانند : تبلیغ و اشاعه مد گرایی ، بزرگ و
موفق جلوه دادن اشراف و ثروتمندان و ... ، بهره می گیرد . البته گاهی خود
جوامع هدف نیز در این مسیر ، امپریالیسم جهانی را همراهی کرده و این شیوه
ها و تخریب ارزش های حقیقی را آگاهانه و نا آگاهانه ، دنبال می کند .
علاوه
بر آنچه گذشت عوامل دیگری مانند توزیع نا متوازن ثروت و درآمد در جامعه و
انباشت سرمایه در دست گروهی خاص ، تقلید ، تجمل گرایی خواص و حاکمان و نیز
می توانند در گسترش مصرف گرایی در جامعه نقش موثری داشته باشند .
مضرات مصرف گرایی
مصرف
زدگی و تجمل گرایی به عنوان یک پدیده اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی ، آثار و
نتایج زیانباری برای فرد و جامعه در پی دارد . برخی از این آثار زیانبار ،
بدین قرار ند :
1 – افزایش وابستگی به بیگانگان ؛ مصرف زدگی ، جامعه را
به سمت گسترش الگوی مصرف برون زا یا وارداتی سوق می دهد . این امر ، موجب
وابستگی یک جامعه خواهد شد . وقتی در جامعه ای لایه های گسترده اجتماعی ،
به سمت مصرف فراوان ، بی توجه به امکانات تولید داخلی ، گام بردارند و به
لحاظ کمی یا تنوع کالایی ، مصرفی را طلب کنند که هیچ گونه عینیت مادی در
داخل آن کشور ندارد ، ناگزیر به واردات کالا خواهد شد ؛ که این امر ، مورّث
وابستگی بیشتر آن کشور خواهد شد . این وابستگی ، زمینه ساز سلطه فرهنگی
بیگانگان بر چنین جامعه ای خواهد شد ؛ چرا که بخشی از فرهنگ بیگانه ، از
طریق واردات کالا به کشور منتقل می شود .
البته عوامل متعددی در الگوی
مصرف برون زا نقش دارند ؛ که یکی از آنها می تواند مصرف زدگی باشد . در بحث
اصلاح الگوی مصرف ، لازم است ، علاوه بر توجه به اصلاح الگوی مصرف گرایی
به اصلاح الگوی مصرف برون زا نیز توجه شود . این مهم ، از طرق مختلفی نظیر
ایجاد خود باوری ملی ، بالا بردن کیفیت محصولات داخلی و یا از طریق مبارزه
با مصرف گرایی دنبال شود .
2 - ایجاد روحیه آزمندی و طمع ورزی ؛
"ادوارد فلاتاو" نویسنده و صاحب نظر آمریکایی ، اذعان می دارد که بنابر
نتیجه پژوهش های اخیر ، ولخرجی های مصرف کنندگان در خرید هایشان می تواند
روحیه مادی گرایی را در آنان تحریک کند . این مطالعه ، نشان می دهد که هر
چه مصرف کنندگان، خرید بیشتری انجام دهند ، فکر می کنند که به خریدهای
بیشتر و مصرف افزون تری نیاز دارند . بدین ترتیب یک دور باطل پر هزینه ،
در آزمندی و طمع ورزی به وجود می آید .
3 - افسردگی ، بر اساس تئوری
های پذیرفته شده اقتصادی ، هزینه کردن بیشتر ، موجب افزایش رضایت و خوشحالی
فرد می شود . این در حالی است که بشر در پنجاه سال گذشته ، با وجود آنکه
بیش از کل تاریخ بشر مصرف کرده ، اما هنوز به رضایت کافی دست نیافته ، روز
به روز افسرده تر شده و بر شمار افسردگان عالم افزوده شده است .
گفتنی
است ، انسان تجمل گرا و مصرفی ، در جریان تغییر مد و تکاپو برای تغییر دادن
وسایل زندگی ، همواره در تنش و اضطراب روحی به سر می برد ؛ همچنان که سیری
ناپذیری و حرص دست یابی به امور تجملی ، او را گرفتار اندوه و افسردگی می
کند .
4 - افزایش اختلاف طبقاتی ؛ یکی از زیانهای اجتماعی مصرف گرایی ، افزایش اختلاف و شکاف طبقاتی در جامعه است .
5 - مانع توسعه ؛ از آنجا که مصرف گرایی ، مانع از سرمایه گذاری جهت طرح و
اجرای زیر ساخت های توسعه است ، سدّی در مقابل توسعه یک جامعه به شمار می
رود .
اصلاح الگوی مصرف
اصلاح الگوی مصرف ، بدین معناست که منابع و کالاها ، به جا و به اندوه
لازم به کار گرفته شوند و به صورت بهینه و با بیشترین بازدهی مورد استفاده
قرار گیرند . این مقوله ، به معنای مصرف نکردن و حتی لزوماً به مفهوم کم
مصرف کردن نیست و هیچ گونه منافاتی با تامین نیازهای فرد و جامعه در ابعاد
گوناگون ندارد . برخی گام ها و راهکارهایی که برای کنترل و اصلاح الگوی
مصرف بایستی مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان و متصدیان امر قرار
گیرند :
ایجاد زمینه مناسب جهت فعالیت های اقتصادی ؛
تشویق مردم به پس انداز و سرمایه گذاری ؛
افزایش آگاهی های عمومی در زمینه مصرف و مصرف گرایی ؛
تقویت باورهای دینی و تثبیت ارزش های اخلاقی ؛
تقویت باورهای دینی و تثبیت ارزش های اخلاقی ؛
اجرای عدالت اقتصادی و جلوگیری از انباشت ثروت ، در دست عده ای خاص ؛
پرهیز خواص از تجمل گرایی ؛
منحصر کردن تبلیغات در امر معرفی کالا ها و خدمات ؛
ترویج فرهنگ بازیافت .
جمع بندی مطالب
ضمن
پرداختن اجمالی به ضرورت صرفه جویی و اصلاح الگوی مصرف ، معنای مصرف به
عنوان مقوله اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی روشن گردید و در ادامه با شناخت
مصرف گرایی به عنوان فرایندی متکی بر برخی از علل و عوامل مصرف زدگی ، در
یک جامعه اشاره شد . در ادامه از مضرات پدیده مصرف گرایی سخن به میان آمد و
در آخر با توجه به عوامل مصرف گرایی پاره ای توصیه های لازم در جهت اصلاح
الگوی صرف مورد اشاره قرار گرفت .
منابع و مآخذ :
فارس نیوز
الف ) کتابها:کاسترو ، ژوزئه دو ؛ انسان گرسنه ، ترجمه منیر جزنی ، تهران ، جاویدنیا ، 1379 .
رزاقی ، ابراهیم ، الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی ، تهران ، چاپخش ، چاپ اول ، 1374 .
اسحاقی ، حسین ؛ باید و نبایدهای مصرف ، قم ، دفتر عقل ، چاپ اول 1388 .
ماهنامه سیاحت غرب شماره 70 ، قم ، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما 1388 .
بهار ، مهری ، مطالعات فرهنگی : اصول و مبانی ، تهران ، سمت ، چاپ اول 1386 .
مصرف در دنیای امروز ( برگزیده مقاله های ماهنامه سیاحت غرب با موضوع مصرف ) ، قم ، دفتر عقل ، چاپ اول 1388 .
ایروانی جواد ، الگوی مصرف در آموزه های اسلامی ، مشهد ، دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، چاپ اول 1388 .
ارسال مقاله : زیبا شکارچی ( کارشناس ارشد علوم اجتماعی)
راه های مقابله با اضطراب اجتماعی